Soundscapes en hun benutting

De term "soundscape" is doorgebroken in de jaren '70 door een studie van hedendaagse muziek door de Canadese componist R.M. Schafer. Hij en zijn collega’s definieerden "soundscape" als 'een omgeving van geluid (of een geluidsomgeving) waarbij de nadruk ligt op de manier waarop die omgeving wordt ervaren en geïnterpreteerd door een persoon of gemeenschap'. Recent publiceerde de Internationale Organisatie voor Standaardisatie (ISO) een nieuwe standaard over dit begrip en legde dit (met een vrij gelijkaardige formulering) vast als 'de akoestische omgeving zoals gepercipieerd of ondervonden en/of begrepen door een persoon of een groep van personen, in zijn context' [4.1].
Het begrip reikt veel verder dan de zuivere opsomming van welke geluidsbronnen waar en wanneer in een omgeving aanwezig zijn. Dit laatste staat bekend als de geluidsomgeving en is beperkt tot een fysische (akoestische) beschrijving van de aanwezige geluiden (hun aard, hun intensiteiten,…). Met soundscape wordt verder gekeken naar hoe die geluidsomgeving gepercipieerd wordt.

Perceptie

Om het aspect van de perceptie van een soundscape te bestuderen wordt vaak een methodiek gebruikt waarbij de aanwezigen een aantal vragen aan de hand van een enquête beantwoorden. Dit laat toe, afhankelijk van de vraagstelling, zowel kwalitatieve als kwantitatieve resultaten te bekomen. Een veel gebruikt model om dit uit te voeren is een model ontwikkeld door Axelsson [4.2]. Dit uitgebreide model (uitgewerkt in Engelstalige bewoordingen) meet de affectieve eigenschappen van een soundscape volgens twee dimensies, namelijk eventfulness en pleasantness. Deze twee orthogonale basisfactoren zijn voorgesteld in onderstaande figuur, waarbij eventful duidt op een soundscape die rijk gevuld is met prikkels, dat een levendig en dynamisch karakter heeft. Pleasant duidt op een soundscape die aangenaam is en een comfortabel gevoel teweeg brengt. Door de assen 45 graden te verdraaien kan ook gewerkt worden met twee alternatieve basisdimensies: vibrancy en calmness. Met vibrant wordt een soundscape bedoeld die expressief is, die interessant is, die als het ware de nieuwsgierigheid prikkelt. Met calm bedoelt men dan een soundscape met een kalm of stil karakter.
Het is leerrijk om bij jezelf eens na te gaan hoe je de soundscape van een bepaalde plaats zou inschatten door de geluiden die er aanwezig zijn te trachten in dit 2-dimensionale model een plaats te geven. Ook bij luisterexperimenten waarbij men zich een bepaalde context tracht in te beelden kan men ervaring opdoen met dit model.

Doorgaans worden omgevingsgeluiden van verkeer (bv. autostrade) ervaren als unpleasant, geluiden van menselijke activiteit (bv. restaurant) als vibrant en natuurgeluiden (afhankelijk van hun aard) als pleasant.

Context

Hoewel veel onderzoek naar soundscapes uitgevoerd is om de publieke ruimte in stedelijke omgevingen te bestuderen en te karakteriseren, is de definitie van soundscape in de ISO standaard geldig voor andere, ruimere invullingen van het begrip context. Dit is een voorbeeld van een typische context, de ISO standaard richt zich immers op een specifieke context. Zo kan het soundscape concept ook toegepast worden in gebouwen en hun binnen omgevingen (indoor soundscape). Inderdaad, verschillende studies hebben als focus de gepercipieerde kwaliteit van de geluidsomgeving van (publieke) binnenruimtes.

Het ontwerp en beheer van zorgomgevingen krijgt steeds meer en meer aandacht van professionals en onderzoekers door de belangrijke rol die deze zorgomgevingen in onze maatschappij spelen. Niettegenstaande hun belangrijke rol in de totstandkoming van de perceptie van een omgeving, worden soundscapes vaak genegeerd. Specifieke standaarden voor de akoestische performantie van zorgfaciliteiten ontbreken vaak, wat op zijn beurt aanleiding kan geven tot geluidruchtige en onaangename geluidsomgevingen. De perceptie van dergelijke geluidsomgevingen is van uitermate belang in plaatsen zoals ziekenhuizen, zorginstellingen en WZC, waar kwetsbare personen, zoals zieken, mensen met beperkingen en ouderen verblijven.

Tot op heden zijn er relatief weinig voorbeelden van onderzoek naar de kwaliteit van soundscapes van zorginstellingen en WZC in het bijzonder.
Er is ook een tekort aan besef van het belang van geluid in de levenskwaliteit (Quality of Life) van de dagelijkse zorg. Verschillende onderzoekers hebben opgeroepen tot verder onderzoek naar het belang van soundscapes en het potentieel ervan in de reductie van gedragsproblemen in dergelijke omgevingen om de levenskwaliteit van de bewoners te verbeteren [4.3, 4.4]. De aandacht dient hierbij ook voldoende te gaan naar pleasantness en safety, en niet enkel naar objectieve geluidniveaus.
Personen met dementie in het bijzonder zijn zeer kwetsbaar voor omgevingsverstoringen (zoals geluid). Deze personen leiden vaak aan BPSD, oftewel symptomen van verstoorde of afwijkende perceptie, gedachten, gemoedsstemming en gedrag. Alhoewel deze symptomen als intrinsieke eigenschap van dementie beschouwd worden, blijkt uit de praktijk dat BPSD ook door omgevingsfactoren getriggerd of versterkt kan worden. Aandacht voor de geluidsomgeving en de soundscape is daarom belangrijk.

Soundscape onderzoek probeert bij het proces van de beoordeling van een akoestische omgeving de mens en zijn menselijke ervaringen centraal te zetten. WZC's zijn hierbij bijzonder interessant om deze aanpak toe te passen. Zij vormen immers een duidelijke en herkenbare context waar bewoners dag in dag uit verblijven, en ze interageren met zorgpersoneel dat op een dagelijkse basis werkt, maar volgens verschillende activiteitspatronen.